© Boğaziçi Yayınları A.Ş.
Eylül 2015
Türk begler budun bunı eşiding.* (Türk beyleri, milleti, bunu işitin!) * Kül Tigin Âbidesi, güney yüzü.
Bildiğimiz gibi Türk adının ve Türk milletinin isminin geçtİği ilk Türkçe metinlerin yer aldığı ilk kitabeler olan Orhun Âbideleri, Göktürk Kağanlığı'nın 8. yüzyıldaki ikinci döneminde (İkinci Göktürk Kağanlığı) dikilmiş.
Uzun yıllar İstanbul Üniversitesi'nde Türk Dili ve Edebiyatı bölüm başkanlığı ve Türk Dili Kürsüsü başkanlığı Prof. Dr. Muharrem Ergin'in Orhun Âbideleri'ndeki metnin birebir tercümesini yaptığı kitap, metinlerin yazıldığı dönemle de ilgili bilgi veriyor.
Bumin Kağan'ın önderliğinde 552 yılında kurulan Göktürk Kağanlığı, Batı kısmı da İstemi Kağan tarafından yönetilen ve Doğu'ya tâbi ayrı bir kağanlık şeklinde iki kısım şekinde yönetiliyor. Bumin Kağan'dan sonra sırasıyla üç oğlu tarafından yönetilen kağanlık, 630'da Çin hâkimiyetine giriyor.
680-682 yıllarında devleti yeniden toparlayan Kutluğ Kağan, Çin, Kitan ve Dokuz Oğuzlar ile yapılan savaşlar sonrası Ötüken ormanında devleti tekrar güçlendiriyor ve İlteriş Kağan adını alıyor.
Bunça yirke tegi yorıtdım. Ötüken yışda yig idi yok ermiş. İl tutsık yir Ötüken yış ermiş.* (Bunca yere kadar türüttüm. Ötüken ormanından daha iyisi hiç yokmuş. İl tutacak yer Ötüken ormanı imiş.) * Kül Tigin Abidesi, Güney Yüzü
681-690 yılları arasındakı bu saltanattan sonra, 691-716 arasında da kardeşi Kapgan Kağan, sonrasında da 716-734 yılları arasında oğlu Bilge Kağan'ın saltanatı geliyor.
Bilge Kağan ve kardeşi Kül Tigin, babalarının kağanlığında vezirlik/danışmanlık yapmış olan Tonyukuk ile birlikte devleti daha da kuvvetlendiriyorlar.
İşte bu meşhur Orhun Âbideleri, Göktürkler'in Bilge Kağan devrinin mahsulleri.
Kitapta yazıtların üzerindeki metnin orjinalini ve günümüz Türkçesine tercümesini karşılaştırmalı olarak okuyabiliyorsunuz. Olduk.ça keyifli.
1. âbide olan Kül Tigin Âbidesi, kardeşinin ölümünden sonra Bilge Kağan tarafından diktirilmiş.
Kağan olmasında ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derece rol oynamış olan kahraman kardeşine duyduğu minnet ve teessürün Bilge Kağan'In ağzından ifadesi olan metinde, Bilge Kağan aynı zamanda kağanlığın geçmişini, Türk Milleti'ne öğütlerini, Ötüken'de kalmaları yönünde telkinlerini, savaştığı milletler ve sayıları dahil bir çok şeyi şiir edasında aktarıyor..
Kül Tigin Âbidesi'nin illüstrasyonu
2. âbide olan Bilge Kağan Âbidesi, ölümünden sonra oğlu Tenri Kağan tarafından diktirilmiş ve yine Bilge Kağan'ın ağzından bilgiler ve öğütler vermekte. Kül Tigin yazıtıyla aynı metinlerin çokluğu dikkat çekiyor; ancak sonraki dönemle ilgili bilgiler de var.
3. âbide olan Tonyukuk Âbidesi de Tonyukuk'un kendisi tarafından diktirilmiş. Devletin bağımsızlık yolunda verdiği savaşlar, tarihten parçalar ve Tonyukuk'un tüm bunlara yaptığı katkılar anlatılmakta.
Kül Tigin ve Bilge Kağan Âbideleri, Moğolistan'da Orhun Müzesi'nde, Tonyukuk Abidesi ise açık alanda bulunmakta.
Yazıtların ilk tercümesini Danimarkalı âlim Vilhelm Thomsen, Tengri ve Türk kelimelerinden yola çıkarak çözmüş.
Bilge Kağan ve Kül Tigin âbidelerindeki şekliyle ve Tonyukuk âbidesindeki şekliyle "Türk" kelimesi
Üze kök tengri as[ra yagız yir kılınduktaikin ara kişi oglı kılınmış], kişi oglında üze eçüm apam Bumin Kagan İstemi Kagan olurmış. Olurupan Türk budunung ilin törisin tuta birmiş, iti birmiş. Tört bulung kop yagı ermiş. Sü sülepen tört bulungdaki budunug [kop almış, kop baz kılmış]. Başlıgıg [yü]kündürmüş, tizlig[ig sökürmiş. İlgerü Kadırgan yışka tegi kirü] Temir Kapıgka tegi kondurmuş. İkin ara idi oksuz Kök Türk iti ança olurur ermiş. * (Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini, töresini tutu vermiş, düzene soku vermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda Demir Kapıya kadar kondurmuş. İkisi arasında pek teşkilatsız Gök Türkü düzene sokarak öylece oturuyormuş.) * Bilge Kağan Âbidesi, Doğu Yüzü
Yorum ve önerileriniz için şimdiden teşekkürler.
Volkan